© Monsters slapen nooit.
"Ik weet niet of de mensen wel door hebben hoe groot het probleem is," vertelt wetenschapper Deborah Giles van de universiteit van Washington.
In een artikel van het AD van een paar maanden geleden, was te lezen dat ze een orka en haar dode kalf urenlang op een afstand in een bootje volgde. Een moeder orka die haar overleden kind tevergeefs met haar hoofd omhoog duwt, zodat deze niet naar de bodem zinkt, is een fenomeen dat zich tegenwoordig steeds vaker voordoet. Met name onder druk van voedselgebrek, scheepvaart en giftige stoffen in het water: "Rouwende orkamoeder houdt dode baby al twee dagen aan de oppervlakte".
Het daardoor veroorzaakte probleem: de moeder en het gestorven kalfje dat door Giles gevolgd werd, was het eerste kalf dat in drie jaar tijd geboren werd, terwijl de orka-kudde er normaal gezien zes tot negen per jaar zou moeten krijgen.
Grote monsters in ons leven
De mens als symptoom van bedreigde diersoorten, dat is al lang geen schokkend nieuws meer. Maar het lijkt me beter dat we er niet 'gewoon maar' aan wennen, terwijl de schade die we als mensheid doen slechts door enkelen van ons echt bestreden wordt. Vandaar dat ik het AD-artikel uit de mottenballen haal om toch-maar-weer-eens hardop de vraag te stellen: wat doen we nou aan dit soort 'grote monsters' in ons leven?
Tussen 'als actief Green Peace-lid in rubberen motorbootjes misstanden onder de aandacht brengen' en 'er vooral maar niet aan denken', zit een gapend ver-van-mijn-bed-show-gat, waar ook ik me in het dagelijks leven niet aan kan onttrekken. Het grote niet-willen-weten is een hardnekkige, zelfbeschermende, geheel menselijke eigenschap.
Een voorbeeld
Zonder enige introductie schotelde ik mijn vrouw goed bedoeld een paar jaar geleden de documentaire The Cove (2009) voor, die ik zelf al eens vol verbijstering had bekeken. Tranen en ongeloof waren er bij haar, na het zien van de beelden van een Japanse baai – afgeschermd voor de wereld – waar dolfijnen, groot en klein, met hakmessen massaal afgeslacht worden. Boos was ze achteraf, ontzet en onthutst. Omdat ze er zichzelf niet op voor had kunnen bereiden of "Nee, dat wil ik niet kijken" had kunnen zeggen. Maar vooral, en dat bedoel ik volstrekt niet lullig of kleinerend, omdat het haar behoedzaam positief gehouden wereld- en mensbeeld danig verstoorde.
Ook al wil ik er zelf liever wél bewust van zijn dat dit soort dingen gebeuren, ongelijk kon ik haar niet geven. Sindsdien denk ik er in ieder geval regelmatig aan terug. De 'shock' van mijn vrouw was herkenbaar, logisch, maar tegelijkertijd ook bevreemdend en typisch menselijk. We willen dit soort dingen inderdaad niet weten, niet horen en niet zien.
Hoe frikandellen gemaakt worden. Hoeveel schade sojaplantages en de verbouw van avocado's inmiddels teweegbrengen. Welke wantoestanden er in slachterijen gebeuren. Hoeveel mensen er direct en indirect gebukt gaan onder onze welvaart. Of waar wij als mensen toe in staat zijn onder de gecombineerde vlaggen van armoede, politiek, cultuur en commercie, zoals 'The Cove' rijkelijk en gruwelijk illustreert.
Levenspatronen en oogkleppen
Dus, wat kúnnen we doen? Onszelf forceren om er niet voor weg te lopen? Om vooral heel veel van dit soort documentaires te kijken en niet de ogen te sluiten voor ingrijpend nieuws over een orkamoeder en haar dode kalf? Dat lijkt bij lange na niet een oplossing die iedereen zich eigen zou kunnen of willen maken.
"In ieder mens leeft de onuitroeibare neiging om zich aan vaste levenspatronen vast te klampen, zelfs tegen beter weten in", las ik eens in een sindsdien altijd bewaard NRC-artikel uit 1996. "Zo ontstaat een vreemde paradox. Terwijl een probleem in werkelijkheid almaar groter wordt, wordt het ook steeds meer ingekaderd in de orde van de dag en wordt 'het gevaar' - hoe evident ook - gesust door de regelmaat van het gewone bestaan." Of anders gezegd: we conditioneren, trainen en programmeren onszelf om met oogkleppen op rond te kunnen lopen.
Om ons beter te laten voelen over de soms treurige stand van zaken in de wereld om ons heen, sluit Het Journaal zo al enkele jaren netjes af met een 'leuk item' of 'vrolijke overgang' naar het weer. De één heeft dat wel door, maar vind het eigenlijk wel prima. De ander denkt er niet over na en zou sowieso meer 'leuke items' willen zien, in plaats van al dat serieuze gedoe.
Neerslachtig van het nieuws
Sterker nog: een derde van de Nederlandse bevolking zet het nieuws op radio of televisie zelfs met enige regelmaat uit omdat de berichtgeving (veel) te negatief is, zo bleek uit een opinieonderzoek naar nieuwsbeleving van TNS NIPO van enkele jaren terug. Aanvullend gaf maar liefst 54% van de ondervraagden aan neerslachtig te worden van het nieuws, omdat het hun mening over de wereld op een negatieve manier zou beïnvloeden. Ongeveer een kwart van de mensen dacht daarnaast dat positiever nieuws een directe weerslag op hun gevoel en humeur zou hebben.
De 'tegen beter weten in'-paradox heeft echter ook een ander interessant effect: negatief nieuws scoort beter dan positief nieuws. We willen het niet weten, maar... we willen het wel weten. Leedvermaak, nieuwsgierigheid, belangstelling, medeleven, de hoop dat het allemaal toch goedkomt; noem het zoals je wilt. De door onszelf aangebrachte oogkleppen blijven alleen lekker zitten als ze kennelijk ook eenvoudig eigenhandig af te nemen zijn.
Positief en negatief, negatief en positief
Geheel in Monsters slapen nooit-stijl denk ik daarom dat de oplossing in afwisseling moet zitten. In een balans van negatief en positief waar we voorlopig nog ver van verwijderd zijn binnen het (online) medialandschap. Succesvolle humoristische, op politiek gefocuste nieuwsshows zoals 'Last Week Tonight', 'The Daily Show' en het daarop gebaseerde 'Zondag met Lubach', zijn daar al wel een goed voorbeeld van.
Het is televisie die aansluit op de paradox, negatief nieuws grappig brengt, serieuze onderwerpen niet schuwt en op die manier een totaalpakket vormt voor het nog grotere niet-én-wél-willen-weten. Perfecte luchtigheid die onze negatieve nieuwsgierigheid prikkelt.
Positief nieuws kan wat dat betreft zeker een positieve uitwerking hebben op de mens en dus de maatschappij. Maar wat we uiteindelijk kennelijk ook weer niet willen, is met z'n allen totáál aan de werkelijkheid ontsnappen. Op zijn minst willen we tóch op de hoogte zijn van het gebroken been van één of andere BN'er (en dat het goed gekomen is), de meer dan 60.000 aardbevingsslachtoffers in een land ver weg van hier (en wat Nederland doet om hulp te bieden) of hoe we €20,- kunnen doneren om de voortplantingsproblematiek bij orka's beter leren te begrijpen (zodat we iets rustiger op twee oren slapen vannacht).
Een betere balans
Linksom of rechtsom, de paradoxale natuur van de mens veranderen is vele malen moeilijker dan een poging te wagen diezelfde paradox zo optimaal mogelijk te voeden, interesseren en prikkelen. Dus wat we nou eigenlijk aan de 'grote monsters' in ons leven kunnen doen? Openstaan voor een nieuwe bewustwording, ingegeven door een betere balans van negatieve en positieve geluiden die tot ons komen.
Nieuwsmedia, zoals World's Best News, spelen daar een groeiende rol van betekenis bij, maar er valt nog veel meer te zeggen voor kranten, nieuwssites en andere informatiekanalen die meer afstand moeten nemen van de inmiddels gebruikelijke negatieve insteek bij het beschrijven van dagelijks nieuws.
Vandaar dat voor Monsters slapen nooit het aanwakkeren van 'nieuwe bewustwording' en balans één van de belangrijkste communicatie-uitgangspunten is. Wij willen alle soorten monsters een platform bieden en openlijk bespreken en bespreekbaar maken. Wij willen zoveel mogelijk vreselijk grote én hopeloos kleine monsters van alle kanten belichten. Want: wat voor de één negatief is, is voor de ander positief. En wat voor de één een ronduit afzichtelijk monster is, is soms voor de ander een behoorlijk prachtige toverfee.
Sorry Deborah Giles
"Je moet de slechte dingen horen om de goede dingen te waarderen. [...] negatief nieuws... motiveert ons om van de wereld een betere plek te maken, waarin er minder slecht nieuws is." zoals Marijn Gubbens treffend formuleert. "Elk nadeel heb z'n voordeel", maar uiteindelijk heb elk voordeel ook altijd z'n nadeel.
Met andere woorden: alles is relatief en laat dat nou juist zo prachtig paradoxaal en buitengewoon mooi aan ons ongewone, menselijke bestaan zijn. Zonder dalen geen pieken. Zonder leed geen geluk. Zonder (afneembare) oogkleppen geen bewustzijn.
